Bài 1. Tuyên ngôn độc lập
TUYÊN NGÔN ĐỘC LẬP
(Hồ Chí Minh)
I.KIẾN THỨC CHUNG
1. Tác giả:
Hồ Chí Minh không chỉ biết đến là một vị lãnh tụ tài ba, kiệt xuất của dân tộc Việt Nam mà còn được biết đến với tư cách là một nhà văn, nhà thơ lớn. Người để lại nhiều tác phẩm lớn ở nhiều thể loại truyện, ký, thơ ca, văn chính luận. Trong đó “Tuyên ngôn độc lập” là một áng văn chính luận mẫu mực, một nghệ thuật lập luận bậc thầy có một không hai trong lịch sử văn học dân tộc.
2. Tác phẩm:
– Hoàn cảnh ra đời:
+ Tình hình thế giới: Nhật đầu hàng đồng minh; chiến tranh thế giới thứ II kết thúc.
+ Trong nước: Chính quyền về tay nhân dân.
+ Ngày 2.9.1945, Hồ Chí Minh đã đọc bản Tuyên ngôn độc lập trước hàng vạn đồng bào thủ đô, mở ra kỷ nguyên mới cho dân tộc – kỷ nguyên độc lập tự chủ. Tác phẩm là kết tinh của chủ nghĩa yêu nước của khát vọng tự do, hòa bình và tự chủ.
– Mục đích:
+ Tuyên bố độc lập dân tộc
+ Kịp thời đập tan luận điệu của kẻ thù: “Đồng Dương là của Pháp, nay Nhật đầu hàng đồng minh thì Đông Dương phải trả lại cho Pháp”.
3. Ý nghĩa
– Ý nghĩa lịch sử: đây là văn kiện lịch sử có giá trị pháp lý.
– Ý nghĩa văn học: đây là áng văn chính luận mẫu mực, lập luận chặt chẽ, lý lẽ đanh thép, bằng chứng thuyết phục, giọng điệu hùng hồn…
4. Bố cục
– Bố cục ba phần
+ Phần I. Từ đầu đến “không ai có thể chối cãi được” => nêu cơ sở pháp lý.
+ Phần II. Tiếp theo đến “dân tộc đó phải được tự do. Dân tộc đó phải được độc lập” => cơ sở thực tế của bản tuyên ngôn
+ Phần III. Phần còn lại => trịnh trọng tuyên bố độc lập.
II. KIẾN THỨC TÁC PHẨM CẦN NHỚ
1. Mở đầu, Người nêu lên cơ sở pháp lí chính nghĩa của bản Tuyên Ngôn: Người trích dẫn hai bản tuyên ngôn độc lập của Pháp và Mỹ:
+ Tuyên ngôn độc lập của Mĩ (1776): “Tất cả mọi người sinh ra đều có quyền bình đẳng. Tạo hóa đã cho họ những quyền không ai có thể xâm phạm được. Trong những quyền ấy, có quyền được sống, quyền sung sướng và quyền tự do”.
+ Tuyên ngôn nhân quyền và dân quyền của Pháp (1791) cũng đã nói: “Người ta sinh ra tự do bình đẳng về quyền lợi và phải luôn tự do bình đẳng về quyền lợi”.
Sở dĩ Người mở đầu tuyên ngôn của Việt Nam bằng tuyên ngôn của Pháp và Mỹ là bởi vì những lời bất hủ trong tuyên ngôn của Pháp và Mỹ đã được cả thế giới công nhận vì tính nhân văn và tiến bộ của nó về quyền lợi của con người. Vì vậy, đó là cơ sở pháp lý cho việc lập luận về quyền độc lập của Việt Nam.
* Việc trích dẫn ấy là một nghệ thuật lập luận mang nhiều ý nghĩa:
+ Cách lập luận này có tính chiến thuật sắc bén, khéo léo, khóa miệng đối phương. Đó chính là thành công của nghệ thuật “Gậy ông đập lưng ông”.
+ Cách lập luận vừa khéo léo vừa kiên quyết:
++ Khéo léo vì: người đã ngợi ca những tư tưởng tiến bộ, ngợi ca chân lý và truyền thống văn hoá của Mỹ và Pháp, ngợi ca những lời bất hủ.
++ Kiên quyết vì: Người đã ngầm cảnh báo: việc Mỹ và Pháp xâm lược Việt Nam là đi ngược lại với “những lời bất hủ”, làm vấy bẩn lá cờ nhân đạo và chính nghĩa của tổ tiên người Pháp và Mỹ.
+ Người đã tạo nên sự đăng đối cân xứng khi đặt ba cuộc Cách mạng, ba nền độc lập, ba bản Tuyên ngôn ngang hàng nhau. Khẳng định tư thế đầy tự hào của một dân tộc độc lập và có quyền để hưởng tự do và độc lập. Đây chính là sự kế thừa và phát huy bản Tuyên ngôn thứ nhất “Sông núi nước Nam vua Nam ở“ (Nam Quốc Sơn Hà” – Lý Thường Kiệt) và bản tuyên ngôn độc lập thứ hai của Việt Nam “Từ Triệu Đinh Lý Trần bao đời xây nền độc lập” ( “Bình Ngô Đại Cáo” – Nguyễn Trãi)
Từ việc trích dẫn trên Bác đã đi đến một lập luận sáng tạo: Suy rộng ra điều đó có nghĩa là: “Tất cả các dân tộc trên thế giới đều sinh ra bình đẳng, dân tộc nào cũng có quyền sống, quyền sung sướng và quyền tự do”. Như vậy, dựa trên hai bản tuyên ngôn nói về quyền lợi của con người Bác đã nâng lên thành quyền lợi của dân tộc. Nghĩa là bản Tuyên Ngôn của Việt Nam còn nhân văn và tiến bộ hơn cả hai bản Tuyên Ngôn của Pháp và Mỹ.
Tóm lại: Với lời lẽ sắc bén, đanh thép, Người đã xác lập cơ sở pháp lý của bản Tuyên Ngôn, nêu cao chính nghĩa của ta. Đặt ra vấn đề cốt yếu là độc lập dân tộc. Đây cũng là cơ sở để Người vạch tội thực dân Pháp trong phần tiếp theo. Đúng như Chế Lan Viên nhận định “Cách lập luận của Hồ Chí Minh về phía ta giống như một trái táo còn về phía kẻ thù nó giống như một trái lựu đạn nhét vào cổ họng chúng. Nuốt không vô mà khạc cũng không ra”.
2. Ở luận điểm tiếp theo, Hồ Chí Minh đã nêu cơ sở thực tế của bản Tuyên Ngôn:
* Vạch trần tội ác của thực dân Pháp
– Để vạch trần luận điệu về công lao “khai hóa” của Pháp đối với Đông Dương, Bác đã nêu rõ “Những hành động trái hẳn với nhân đạo và chính nghĩa” của chúng trong 80 năm thống trị nước ta về hai phương diện: Chính trị và Kinh tế.
++ Có khai hóa, tự do, văn minh nào mà “chúng tuyệt đối không cho nhân dân ta một chút tự do dân chủ nào”. Tự do, văn minh mà “nhà tù nhiều hơn trường học”. Bác ái mà “Chúng thi hành những luật pháp dã man … Chúng dùng thuốc phiện, rượu cồn để làm cho nòi giống ta suy nhược”. Bác ái mà “Thẳng tay chém giết những người yêu nước thương nòi của ta. Chúng tắm các cuộc khởi nghĩa của ta trong những bể máu”.
++ Chưa hết, về mặt kinh tế: Chúng bảo bình đẳng mà lại “bóc lột dân ta đến tận xương tủy, cướp không hầm mỏ, nguyên liệu, xí nghiệp; độc quyền in giấy bạc, xuất cảng nhập cảng; không cho các nhà tư sản ta ngóc đầu lên, làm dân cày dân buôn bần cùng. Chúng bóc lột công nhân ta một cách vô cùng tàn nhẫn”.
+ Ở những chứng cứ trên, tài tình của Hồ Chủ Tịch là nghệ thuật lập luận: câu văn lặp cấu trúc, phép điệp liên tục “chúng tuyệt đối… chúng thi hành…chúng lập ra…chúng tắm các cuộc khởi nghĩa… chúng dùng thuốc phiện…chúng cướp không…” tạo nên một liên hoàn lời, tố cáo mạnh mẽ, đanh thép khiến chúng “không thể chối cãi” và trở tay không kịp. Mặt khác, Bác cũng tranh thủ quan tâm đến các giai cấp như tư sản, công nhân, nông dân khơi dậy tình đoàn kết hữu ái giai cấp. Đặc biệt từ tội ác trên của thực dân, Bác đanh thép kết án chúng đã gây ra cái chết thảm thương cho hơn 2 triệu đồng bào miền Bắc trong nạn đói năm 1945.
– Pháp kể công “Bảo hộ”: bảo hộ nghĩa là bảo vệ nhưng chúng đã không làm được. Bác đã tố cáo tội ác của chúng: Tội ác trong 5 năm (1940 – 1945) – “Trong năm năm chúng đã bán nước ta hai lần cho Nhật”. Đó là mùa thu năm 1940, Nhật xâm lăng Đông Dương để mở rộng căn cứ đánh Đồng Minh… “bọn thực dân Pháp quỳ gối đầu hàng mở cửa nước ta rước Nhật. Ngày 9 tháng 3 năm 1945, khi Nhật tước khí giới của quân đội Pháp, bọn thực dân Pháp hoặc là bỏ chạy, hoặc là quỳ gối đầu hàng”. Bác vạch trần thái độ nhục nhã của Pháp: quỳ gối đầu hàng, bỏ chạy… Như vậy là chúng đã phản bội đồng minh, không đáp ứng liên minh cùng Việt Minh để chống Nhật, thậm chí thẳng tay khủng bố, giết nốt tù chính trị ở Yên Bái, Cao Bằng. Đó là lời khai tử dứt khoát cái sứ mệnh bịp bợm của thực dân Pháp đối với nước ta ngót gần một thế kỉ.
* Người đã nêu cao niềm tự hào về Cách mạng Việt Nam:
+ Ta luôn đứng về lập trường chính nghĩa “Đem đại nghĩa để thắng hung tàn/ Lấy chí nhân để thay cường bạo”. Việt Nam khoan hồng với kẻ thù bị thất thế: giúp người Pháp chạy qua biên giới, bảo vệ tài sản và tính mạng cho họ. Láy đi láy lại hai chữ “Sự thật” nhằm nhấn mạnh thắng lợi to lớn của Cách mạng ta khi đứng về phe Đồng minh chống phát xít, đồng thời Bác cũng dứt khoát bác bỏ sự có mặt của Pháp trên đất nước ta: “Sự thật là từ mùa thu năm 1940, nước ta đã trở thành thuộc địa của Nhật, chứ không phải là của Pháp nữa… Sự thật là nhân dân ta đã lấy lại Việt Nam từ tay Nhật chứ không phải là tay Pháp”.
+ Thắng lợi to lớn của Cách mạng Việt Nam được tổng kết qua một câu: “Pháp chạy, Nhật hàng, vua Bảo Đại thoái vị”.
+ Tiếp đến, chủ tịch Hồ Chí Minh đã phủ định chế độ thuộc địa của thực dân Pháp và khẳng định quyền độc lập, tự do của dân tộc. Phủ định dứt khoát, triệt để sự hiện diện của Pháp: “Tuyên bố thoát ly hẳn quan hệ thực dân với Pháp, xóa bỏ hết những hiệp ước mà Pháp đã ký về nước Việt Nam, xóa bỏ tất cả mọi đặc quyền của Pháp trên đất nước Việt Nam”.
3. Trong phần cuối của lập luận Bác đưa ra Lời tuyên bố độc lập trước thế giới : Lời tuyên bố thể hiện lí lẽ đanh thép vững vàng của Người về quyền dân tộc đồng thời thể hiện khát vọng tự do của cả dân tộc. Điều đó thể hiện qua giọng văn hào hùng mãnh liệt mà xúc động thấm thía: “Nước Việt Nam có quyền được hưởng tự do độc lập và thực sự đã trở thành một nước tự do và độc lập. Toàn thể dân tộc Việt Nam quyết đem tất cả tinh thần và lực lượng, tính mạng và của cải để giữ vững quyền tự do và độc lập ấy”.
4. Nghệ thuật:
“Tuyên ngôn độc lập” có lập luận chặt chẽ, lí lẽ đanh thép, bằng chứng xác thực, giàu sức thuyết phục. Ngôn ngữ vừa chính xác vừa gợi cảm. Giọng văn linh hoạt, đa giọng điệu khi mãnh liệt hùng hồn, khi trang nghiêm tha thiết. Tuyên ngôn Độc lập của Bác đã trở thành một áng văn chính luận mẫu mực nổi tiếng.
III. TỔNG KẾT
GS Nguyễn Đăng Mạnh nhận định: “Tài nghệ ở đây là dàn dựng được một lập luận chặt chẽ, đưa ra được những luận điểm, những bằng chứng không ai chối cãi được. Và đằng sau những lí lẽ ấy là một tầm tư tưởng, tầm văn hoá lớn, đã tổng kết trong một văn bản ngắn gọn, trong sáng, khúc chiết kinh nghiệm của nhiều thế kỷ đấu tranh vì độc lập, tự do, vì nhân quyền của dân tộc và của nhân loại”.
Thầy Phan Danh Hiếu
Luyện Thi Quốc Gia Môn Ngữ Văn
Bình luận